Naš Branko – Pripovedač u slikama

Branko Ćopić – Stripovijetke: Povodom poduhvata zbirke stripova po delu Branka Ćopića

Kulturno–društveni okvir i značaj stripa Republike Srpske

Ne dolazi ova knjiga slučajno. U jednom od najvažnijih zadataka srpske kulture, zadatku davanja lika i obraza nasleđu svake vrste, naročito kulturnom, stripska scena Republike Srpske od prelomne 1992. — „Nježna biljka, koštunjavo sjeme“, kako rekosmo pre četvrt veka — prednjači u mnogim elementima, ponašajući se kao da je deo velikih kultura koje imaju idealne uslove za rad, a ne kao da je rođena u ratu i opstala pod okupacijom, utičući direktno i indirektno na duše stotina hiljada čitalaca u mnogim zemljama.
Zahvaljujući sili koju nosi nekolicina vanrednih kulturnih radnika u Udruženju strip autora i obožavalaca stripa Republike Srpske „Devet dimenzija“ vođenih Zoranom Pejićem i Predragom Ikonićem, kao i delimičnoj podršci tamošnje države, strip u srpskoj kulturi je kroz Srpsku odjednom dobio sveže a poznate tonove. Kroz slike i tzv. Stripovijetke nam ponovo govore dela Alekse Šantića grupe autora, javlja se Kočićev Jazavac pred sudom u tumačenju Predraga Ikonića i Milana Mladića. Stripari nam objašnjavaju geopolitički smisao prošlosti kroz zbirku Barut i sablja Jovana Bratića, Sarajevski atentat: Srbi u Prvom svjetskom ratu grupe autora, bratoubilački rat među Srbima u Drugom svetskom ratu u grafičkim novelama Jovana Bratića Ponori zla ili verski zasnovanog genocida u istoj epohi u priči Slobodana Borjanovića Jasenovac, tamna strana mraka. Tu su i mnogi drugi žanrovi i stilovi: plemenita satira Mira Mlađenovića u David i ja, savremeni umetnički izraz u poetskoj zbirci Jovana Bratića i Gorana Lojpura Tetovirani oblaci, obrada folklorne strave i užasa kroz pripovesti Ninoslava Mitrovića u zbirci Gluvo doba, predačka kultura u izdanju Priče iz slovenske šume kojeg je po scenariju Zdravka Kneževića — Kneza crtala mlada Jelena Jokšić, i sva sila ličnih izrazu u magazinima Parabelum, Parabelum Junior i strip fanzinu Kunova. Uskoro očekujemo i nova lepa iznenađenja, pre svega dugo čekani integral satiričnih stripova Gorana Dujakovića, važnog imena filmske i stripske kulture Republike Srpske, Bosne i Hercegovine i regiona. branko

Na pomenutim hiljadama stranica i desetinama hiljada prizor–polja ogledali su se stvaraoci svih vrsta: od doajena do dece, od početnika i amatera do najvažnijih imena evropskog stripa, bilo da deluju u srpskoj, bilo u susednim kulturama, ili da su nam iz sveta došli kroz prevod. Uz ovu impresivnu izdavačku delatnost, jednu od najbogatijih u regionu Balkana kada je reč o domaćem stripu, u Republici Srpskoj postoji i dobro ustrojena mreža malih festivala, putujućih izložbi, škola stripa i promocija. Komparativnoj gledano, po metodologiji, vitalnosti i rezultatima, stripska scena Republike Srpske je jedna od najuspešnijih u Istočnoj Evropi, mada trideset godina radi možda i u najtežim uslovima od svih. Ista scena ima duhovne snage da podstiče razvoj stripa u celoj srpskoj kulturi i nekada jugoslovenskoj kulturi, ili da dâ impuls rađanju modernog stripa Etiopije, kroz svetsku premijeru strip Aga koji je uradio Minas Halefo.
Ovaj uvod je bio neophodan da bi se razumeo poduhvat vraćanje Branka Ćopića u strip i vizuelnu literaturu — jedan od najvažnijih i najduže čekanih poduhvata naše stripske umetnosti. I da se razume da je rađen sa dubokom samosvešću, koja kaže da bez našeg Branka nismo ni naši, ni svoji.

Zaboravljena lica Ćopićeve kulture

Mi Ćopića ne znamo dovoljno, priznajmo to pred sto desetu godišnjicu rođenja (1915), devedesetu od pojave u velikoj kulturi u dvadeset prvoj godini (1936), i četrdesetu od pogibije (1984). Ne samo da smo ga zaboravili, već ga, možda, nikad nismo ni spoznali do kraja i tek će sledeći istraživači, oni kojima budu dati dosijei državnih službi (pa i onih mračnih tajnih koje su ga proganjale decenijama) od sredine 1930–ih do sredine 1980–ih razumeti šta se dešavalo sa ovim velikanom, i ko je i šta je zaista bio, osim vidljive veličine jednog posebnog književnog opusa.

Jedan od najboljih poznavalaca Ćopića, Borislav Mihajlović — Mihiz ističući da humor može biti oruđe „opako i naopako” ali da „Tek u pravim rukama, onim najređim kao što su u Čehova ili Branka Ćopića, on (humor) ima nešto čarobno, spasonosno, lekovito i tužno u isti mah. Mi od Matavulja do danas nismo imali takvog liričara humora kao što je Ćopić. Humor je bio i ostao jedan od glavnih stubova svega što je stvorio Branko Ćopić.” Mihiz o Ćopićevom jeziku kaže, osim da je „svež, mek, „vedar i nežan“, i da je „senovit kao šuma i katkad tužan kao iznenadna seta”.

Taj senzibiltet je tražio da ima transmedijalnu slobodu, pa Ćopića imamo u raznom liku i ruhu, kroz sve umetnosti i sve medijske oblike. Samo na planu dramskih dela reč je o stotinama pozorišnih, radijskih, televizijskih i filmskih adaptacija. Od oko 25 filmskih i televizijskih dela koja imaju veze sa umetničkim opusom Ćopića, treba podsetiti i na one koje je on lično pisao dok nije pao u nemilost Josipa Broza Tita i celog titoističkog režima zbog satire „Jeretička priča“ (1950). Ćopić je, naime, lično bio scenarista dugometražnih filmova Živjeće ovaj narod (1947) i Major Bauk (1951). Kasnije su došli širom Jugoslavije, pa i Istočne Evrope, rado gledani filmski i televizijski radovi po motivima Nikoletine Bursaća ili Orlova rano lete, a veliko ime jugoslovenskog i bosanskohercegovačkog filma, reditelj i scenarista Bahrudin Bato Čengić (1931–2007) uradio je 1990. filmsku verziju romana Gluvi barut, Ćopićevog pogleda na građanski rat među Srbima, između partizana i četnika, koji se u Bosni i Herecgovini paralelno odvijao sa oslobodilačkom borbom oba pokreta protiv nacista i ustaša. Animacija po Ćopiću, što amaterskih, što profesionalnih, bilo je nekoliko, ali je najpoznatiji hrvatski animirani film Ježeva kuća (2017) rediteljke Eve Cvijanović, sa Radetom Šerbedžijom kao naratorom i muzikom Darka Rundeka. No, slutimo da nam filmski Ćopić tek dolazi, u bogatstvu svojih tema, ideja i žanrova.

Postoje opere i mjuzikli po Ježevoj kućici u Srbiji, Engleskoj i Hrvatskoj, a široj publici je najpoznatija zagrebačka muzička verzija koju je komponovao Hrvoje Hegedušić.

Ćopić i strip, nokat i meso

Zašto kažemo „vraćanje“ u strip i vizuelnu literaturu onoga ko je uvek shvatan kao pisac čija se umetnost izražava slovima i govorom? To shvatanje prosto nije tačno i po mnogim osnovama vreme je da se progovori o pravom i celovitom Ćopiću i u vizuelnoj literaturi.

Najpoznatije su, naravno, slikovnice i ilustrovane knjige. Stotine likovnih umetnika, bilo profesionalnih, bilo amatera i hobista, ilustrovalo je Ćopićeva dela, kao i stotine hiljada mališana u školama, gde je Ćopić jedan od najpostojanijih delova obrazovanja. U 20. veku je najpoznatija grupa ilustracija Ježeva kuć(ic)a, koje je za dija–film 1953. a kasnije i u slikovnicama dao slovenački Zagrepčanin, vredni umetnik i pedagog Vilko Gliha Selan (1912–1979), otac tzv. „Selanovog kruga ilustratora“, knjigu uz koje je odrastao i naraštaj pisca ovih redova.

Prostor nam ne dozvoljava da se sada detaljnije bavimo neverovatnim bogatstvom hiljada ilustracija po Ćopiću, ali zbog stripske teme podsetimo da je par desetina stripskih umetnika ilustrovalo ovog pisca, između ostalog, i takva imena kao što su Andrija Maurović (Orlovi rano lete, „Prosvjeta“, Sarajevo, 1957), Đorđe Lobačev (Čopič, Branko. Slučai iz žizni Nikoletinы Bursača, „Goslit“, Moskva, 1958. Takođe: „Hudožestvennaя literatura“, Moskva, 1965.) ili u jednoj od glavnih srpskih slikovnica 21. veka Ježeva kućica još jedan majstor — Dušan Pavlić („Kreativni centar“, Beograd, 2000, u čak 14 izdanja).
Time stižemo do voljene umetnosti — stripa, sa svim podacima koje će nas iznenaditi.

Pravi je trenutak da podsetimo da je Ćopić u svojim ranim dvadesetim sazreo kao stvaralac i ušao kulturu u atmosferi rađanja modernog srpskog, jugoslovenskog i evropskog strripa, i tu upravo u kući koja je 1934. taj fenomen i uvela u Istočnu Evropu — beogradskoj „Politici“. Ćopić je savremeni svetski strip osetio u samom trenutku rađanja, u jednoj od njegovih kolevki, Beogradu.
Pročitajte: Ken Parker – Poezija Divljeg zapada
Ali ima i nešto važnije. Samo koju godinu kasnije, Ćopić, pod oružjem i u gerilskoj uniformi, postaje jedan od osnivača modernog jugoslovenskog stripa — kao scenarista i kao urednik. Naime, pre tačno osamdeset godina, na slobodnoj krajiškoj teritoriji razvija se spontano i iz naroda, žanr partizanskog stripa, a jedan od otaca mu je Ćopić, koji je sa crtačem Ivo Kušanićem radio strip „Pioniri Ćira i Mira“ za list Mi mladi stvaran krajem 1943. godine u gerilskim uslovima. Kasnije je, u tek oslobođenom Beogradu 1944–1945., isti dvojac radio strip „Udarna grupa ‘Đoke Štormovika’“ za list Pioniri.

Ta Ćopićeva stripska aktivnost je presečena krajem 1945. i početkom 1946. kada je Titov režim sudskim i drugim zabranama uklonio stripove iz kulture, uključujući čak i one koji su imali narodnoslobodilačke ili partizanske teme. Zabrana je ukinuta tek 1952. godine sa približavanjem Tita NATO paktu, ali je režimska netrpljivost prema stripu ostala dok je bilo SFRJ, do kraja 1980–ih. U kasnijem Kušanićevom radu itekako osećamo vrednosti Ćopićevog sveta, i onda kad su drugi pisci radili scenarije. To pre svega vidimo u partizanskoj humornoj seriji „Majstorije druga Srećka“ gde nalazimo odbljeske Nikoletine Bursaća (scenario Mihailo Habul, objavljeno 1964. godine u svesci stripa Nesalomljivi, izdanju NI ustanove Saveza udruženja boraca Narodno–oslobodilačkog rata Jugoslavije) ili u humornom životinjskom serijalu „Ješko Ježić“ po scenariju M. Milića (12 epizoda, 1962–1966).

Međutim, bilo je i direktnih stripovanja Ćopićevog sveta ili uticaja na stripare. Jedan od majstora evropskog stripa Bojan Kovačević (Boyan) debitovao je „Doživljajima Nikoletine Bursaća“ (1980) u najvažnijem glasilu za domaći stirp u Jugoslaviji: YU stripu. Po stilu se strip delom oslanjao na upečatljivi stil ilustracija Zulfikara Zuke Džumhura kojim je ilustrovana ova zbirka 1958. godine.

Učitelj, ali i stripar, Miomir Dejanović kroz novosadski, Čika–Jovin, Neven (br. 865, jun 2016) dao nam je minijaturu po Ćopiću, smatrajući strip kao moćno sredstvo obrazovanja. Dejanović kaže: „Ljubav prema stripu sam povezao sa svojim učiteljskim pozivom, pa stripove koje izrađujem koristim kao nastavna sredstva u radu sa decom. Crtam ih prema tekstovima koje sam smišljam, prema tekstovima poznatih pisaca za decu (Dušan Radović, Ljubivoje Ršumović, Branko Ćopić), ali i na osnovu narodnih priča.“ Po ovome vidimo, da je u pravu Mihiz kada ističe Ćopićevu potpunu jedinstvenost i vrhunsku važnost u našoj kulturi.

Još jedno veliko ime književnosti, ali i vrsni poznavalac stripa, Ljubivoje Ršumović (1939) naučio je čitanje uz strip Tri ugursuza iz 1945. godine koji je bio odmah zabranjen, kad i sami Ćopićevi stripovi, a kasnije je isti mali Ršum sazrevao uz Ćopićeve Doživljaje mačka Toše (sabrane u knjigu 1954. godine).

Upravo je tog mangupa, mačka Tošu, tokom ratne 1993. vaskrsao u Banjaluci, u tek pokrenutom dečjem časopisu „Školarac“, Milorad Vicanović — Maza. Objavljeno je 16 tabli ovog lepog serijala i velika je šteta što se Maza, po međunarodnoj poziciji možda i glavni stripar Srpske, nije vraćao Ćopiću.

Nadahnuće od Ćopića dobijali su mnogi današnji autori, ali neki i na neubičajene načine, poput scenariste Ninoslava Mitrovića koji nas podseća da je Ćopić umeo da unese neke tonove koji nisu baš prijatni malom čitaocu: „On bi vam, na primjer, dok vas ušuškava u pamuk svog pripovijedanja, iznenada pod nos poturio kakvog vukodlaka ili neku drugu spodobu iz starih priča. I tada biste vjerovatno, kao i ja, osjetili jezu u dnu vrata, odložili biste knjigu i zapitali se možda isto što i ja tada — kako bi bilo da je Branko Ćopić pisao horor?“. Upravo tako je, delom, nastala stripska zbirka ovog scenariste Gluvo doba, koju obavezno treba proučavati kada je reč o ćopićevskim uticajima na današnju kulturu.

Novi strip, svež pogled

Sa objavljivanjem zbirke „Devete dimenzije“ od vrsnih autora, odraslih na Ćopiću, našem Branku, stripska ćopićijana se udesetostručila, donoseći nam knjigu u kojoj će moći da duševno ušuškaju i da joj se vraćaju sve generacije u porodici.

Osvrnimo se na ovaj posebni stripski trenutak. Pre svega su tu korice, kao prvi dodir sa predmetom. Značajno ime evropskog stripa i animacije, a u ovom slučaju i slikar jedne od najlepših naslovnica u istoriji našeg dečjeg stripa, jeste Aleksa Gajić, čovek koji umnogome deli sa Ćopićem maštu, saosećajnost, humor i plemenitu satiru.

Još jedno važno ime zatičemo ovoj knjizi. To je Zdravko Mićanović, redovni profesor Univerziteta umetnosti u Beogradu, na Fakultetu primenjenih umetnosti. U pitanju je uticajan umetnik likovnog oblikovanja, crteža i tzv. primenjene grafike: ilustracije, karikature i stripa. Mićanović nam se ovog puta predstavlja delom opusa koji je radio za Bijelu pčelu, list iz Rijeke, namenjen srpskim učenicima u Hrvatskoj, a u kojem su stripove godinama radili i velikani kao što su Borivoj Dovniković — Bordo i Zdravko Zupan. U pitanju je devet minijatura po Ćopiću: „Đak prvak“ (izvorno: „Pjesma đaka prvaka“), „Svaštara“, „Mačkova pređa“ („Svi pod krevet, gasi lampe“), „Mjesečina“, „Pite“, „Oglasi kupusnog lista“, „Oglasi šumskih novina“, „Bosna“, i „Prodana sloboda“. Mićanovićev doprinos je značajan prilog stripskoj sceni Republike Srpske i radujemo se ako uskoro bude izašla monografija–integral stripova ovog značajnog i samosvojnog stvaraoca, inače, poreklom iz Lopara, a obrazovanog u Sarajevu.

Iskusni stripski aktivista, pedagog i stvaralac Zdravko Knežević, u likovnom stilu naše domaće karikaturalne tradicije, kako je najlepše zasnovana u Malom ježu, daje priču „Žuća račundžija“, poreklom iz važne debitantske zbirke U svijetu medvjeda i leptirova, 1940, sastavljene od pripovesti koje je Ćopić objavljivao u listu Jugoslovenče 1939–1940. u Beogradu.

Jedna od stožernih ličnosti stripa Republike Srpske, urednik, aktivista i stvaralac Predrag Ikonić uzeo je najsloženiji zadatak, od kog, kad se govori o Ćopiću, u stripu težeg nema, jer se trebalo ogledati sa tačno 70 godina likovnih tumačenja desetina ilustratora od kojih su neki i najveća umetnička imena svih naraštaja. Od autora koji su ilustratorski obrađivali ovaj motiv, pomenimo osim, nezaobilaznih, Vilka Glihe Selana i Dušana Pavlića, još neke kolege koji su bliski stripskom uhu: Miomir Tomić, Marica Kicušić, Manja Ćirić ili Mladen Oljača… Ikonićeva „Ježeva kućica“ veću forme poeme stavlja u minijaturu, ali sa prilično uspeha, naročito u aspektima kao što su grafička stilizacija protagonista i sveta, blago osavremenjivanje karaktera i društvenog položaja likova, ali i osobeni nežni kolor sa svetlom primerenim konceptu dragocenog zavičaja. branko branko branko branko branko branko branko branko branko branko

Srđan Salat je — po scenariju Nikole Vidačkovića — uradio minijaturu „Nećeš mi vjerovati“, po likovnom stilu blisku slikovničkom, ali zgodnu i dobro podešenu u svim elementima, po uvodu zbirke Priče ispod zmajevih krila (1950).

Još jedno prepoznatljivo ime stripa Republike Srpske, Milan Mladić, pojavljuje se sa tri priloga, sva tri podešena između realističke stilizacije i groteske. „Pjesma đaka prvaka“ je urađena u drugom ključu u odnosu na isti motiv kod Zdravka Mićanovića, bliži izvornom Ćopićevom poimanju, koji je odlazak u školu prikazao kao metafizički užas i situaciju junačkog ispita naučenog iz epske poezije (blisko onom: „Vidite li proklijeto Lijevno? Tamo će na biti i mučiti“). U druge dve priče se i ovaj stripar bavi tipičnim junacima Ćopićevog sveta — mačkama, obožavanim kod ovog pisca kao da smo u starom Egiptu. U pitanju su komedije sa istim likovima „Mačak otišao u hajduke“ i „Vodeničar i njegov mačak“ (obe iz zbirke U svijetu medvjeda i leptirova, 1940), kao osnove za kasniju seriju o mačku Toši.

Od Jovana Bratića smo navikli da dobijamo obrade ključnih istorijskih epoha ili tanane poetske odraze, ali ga u priči „Medvjed i kruška“ (zbirka U svijetu medvjeda i leptirova, 1940) srećemo kao pripovedača važne lirizovane basne o relativnosti moći i osionosti gluposti. Strip je obojio Miodrag Bunijevac.

Uigran tim koji je stvorio zbirku stripske poezije Tetovirani oblaci, dva pesnika u duši, crtač Goran Lojpur i, za ovu priliku, scenarista Jovan Bratić, uz pomoć koloriste Miodraga Bunijevca, dali su jednu od retkih stripskih obrada Ćopićevih potresnih i tragičkih motiva u priči „Mjesečev gost“, nastavljajući jedan rukavac zajedničkog lirskog rada. STrip je obojio Miodrag Bunijevac.

Jedan od najzapaženijih autora koji se bavi domaćim motivima iz nekadašnje Jugoslavije, Sabahudin Muranović — Muran, iz Prijepolja, daje sa scenaristom Ninoslavom Mitrovićem neočekivan prilog, priču „Hrabri Mita i drekavac iz rita“ (zbirka U svijetu medvjeda i leptirova, 1940) rađenu u grafički zasićenom, ekspresionističkom stilu jedne linije zagrebačkog stripa, one koju je pre skoro stoleće zasnovao Andrija Maurović, a u naše dane dostojno zastupao Igor Kordej. To je doprinelo da se priča koja počinje kao strava i užas dobije ubedljive i neočekivane psihološke tonove. Strip je obojio Predrag Ikonić.

Pričajući nam kroz slike o potrazi za prošlošću — ima li većeg metafizičkog zadatka? — Borislav Maljenović je u priči „Doživljaji jednog čvorka“ našao izvanrednu meru i u stilskom i u montažno–režijskom postupku, dajući jednu od zapaženih minijatura po Ćopiću. Preporučujemo mlađim striparima da razmotre ovu ravnotežu elemenata u pristupu Brankovom delu. Strip je obojio Aljoša Tomić.

Iako je debitovao još pre desetak godina u časopisa za folklornu fantastiku Omaja, šira stripska javnost tek sada upoznaje Miodraga Bunijevca. Zgodno podešena priča „Hrčak s onoga svijeta“ je brankovska kombinacija prirodnog sveta sa najfinijim problemima emotivnog i etičko–filozofskog sveta. Drugi strip je još jedna životinjsko–ljudska pustolovina „Tri druga i razbojnik“ o psu Šarovu, ovnu Gruvalu i jarcu Pentralu, ali ovoga puta u neočekivanom likovnom ključu japanskog stripa, mangi.

Mihajlo Miljanović nam likovno predstavlja kočoperno mače, junaka priče „Živa Vatra i ris usamljenik“ (takođe iz zbirke U svijetu medvjeda i leptirova, 1940), u scenarističkoj adaptaciji Nikole Vidačkovića. Iako deluje kao još jedna Ćopićeva životinjska pustolovina, u stvari je u pitanju važna basna sa poukom o identitetu, zavičaju, rodoljublju i moralnoj stamenosti.

U konačnici se može reći: lep smo i nadahnjujući stripski poklon ovom zbirkom dobili.

O sutrašnjem i dobrom

Ćopić će se čitati dokle ima ljudi i knjiga, ali moramo ga i nadalje stripovati, manje–više celog. Ali poželjno je da se to izvede mudro, planirano i na svetskom nivou kvaliteta, da bi se belom svetu i ponudilo.

Očekujemo da ćemo dobiti ne samo nove stripove po delu ovog pisca, nego i da se Ćopićeva biografija, to veličanstveno žitije mnogih tonova, a kroz njega i duhovno–moralne vrednosti pisca, uzmu kao stripska i filmska tema od najvišeg značaja. Za tim će, ako smo svoji, slediti i drugi oblici, koji vape za ovim pričama: film, animacija, video igre, pozorišne predstave i mjuzikli, radio drame, svet igračaka, figurica i stonih igara, a ko zna, možda i zabavni parkovi i virtuelni svetovi…

I svet će kroz nas, najednom ponovo postajati lepši i bolji. Upravo kako ga je video On. Naš Branko

U Sremskom Beogradu, 29. septembra 2023.

O autoru: Zoran Stefanović je rođen u Loznici, 1969. godine. Diplomirani je dramaturg, pisac, istraživač i kulturni radnik. Predsednik je Udruženja dramskih pisaca Srbije, upravnik Centra za umetnost stripa i muzeja u osnivanju „Zdravko Zupan“. Povodom Ćopića, ima konflikt interesa, jer je glumio Ježurku Ježića u Vukovom domu kulture u Loznici 1975. godine.